احتمالا شنیدن کلمه وسواس اکثر ما را به یاد بزرگسالانی می‌اندازد که ساعت‌ها مشغول شستشوی قسمتی از بدن خود یا محیط اطراف هستند اما خوب است بدانیم که وسواس فکری و عملی تنها منحصر به افراد بالغ نیست و در کودکان نیز شایع است. در این محتوا از مجله روانشناختی چمان می‌خواهیم بدانیم چه عواملی موجب وسواس در کودکان شده و والدین چطور می‌توانند موفق به درمان وسواس در کودکان خود شوند.
شواهد حاکی از آن است که اختلال وسواس فکری و عملی که با نام اختصاری OCD نیز شناخته می‌شود تنها بزرگسالان را مورد هدف قرار نداده بلکه بین 0.2.5% تا 4% کودکان نیز طیفی از علائم وسواس را تجربه می‌کنند که شدت و ضعف متفاوتی دارد.
میانگین سن شروع علائم وسواس کودکان را می‌توان از 10 سالگی دانست اما این اختلال در کودکان زیر 5 سال نیز قابل تشخیص است. در موارد نادر و معدودی وسواس در کودکان 3 ساله نیز مشاهده شده است.
چگونه وسواس در کودکان را تشخیص دهیم؟
پیش از آنکه به بررسی روند درمان وسواس فکری-عملی در سنین کودکی بپردازیم ابتدا باید بدانیم که منظور از OCD در این گروه سنی چیست و یک کودک باید چه علائمی از خود نشان دهد تا والدین نگران پیدا شدن سر و کله این اختلال مرموز در روان فرزندان کوچک‌شان شوند.
اختلال وسواس فکری و عملی که در گذشته با نام وسواس جبری نیز از آن یاد می‌شد از دو بخش وسواس و اجبار تشکیل شده است.
وسواس (Obsessions) به مجموعه‌ای از افکار، تصاویر و یا ایده‌ها گفته می‌شود که بدون کنترل وارد ذهن شده و با ناراحتی و نگرانی شدید همراه است.
منظور از اجبار (Compulsions) رفتارهایی است که فرد احساس می‌کند باید مکررا آن را انجام دهد تا از یک اتفاق ناگوار جلوگیری کند. در حقیقت می‌توان گفت که اجبارهای عملی به دنبال افکار وسواسی می‌آیند و هدف از تکرار آن‌ها کاهش اضطراب فرد است.
این دو بخش که ماهیت اصلی یک اختلال وسواسی را تشکیل می‌دهند در کودکان و بزرگسالان به شکل مشترک وجود دارند اما چه چیزی وسواس کودکان را متفاوت می‌کند؟
کودکان مبتلا به این اختلال اغلب نسبت به بزرگسالان بیمار، بینش کمتری نسبت اعمال خود دارند و نمی‌توانند غیرمنطقی بودن افکار خود را به درستی درک کنند. این عدم بینش کافی در کنار توانایی محدود در کلام و ابراز احساسات، درمان اختلال وسواس در کودکان را دشوار می‌سازد.
تفاوت‌های وسواس در کودکان و بزرگسالان
برخی از مهم‌ترین تفاوت‌های وسواس در بزرگسالان با کودکان عبارت است از:
- در بسیاری از موارد وسواس فکری و عملی در کودکان خود را به شکل ترس از مرگ والدین نشان می‌دهد. بر خلاف بزرگسالان وسواس‌های کودکی به ندرت بر موضوعات جنسی تاکید دارند.
- اجبارهای عملی که به آن‌ها تشریفات اجباری نیز گفته می‌شود در کودکان معمولا بیشتر بر اعضای خانواده متمرکز است تا خود کودک.
- وسواس احتکار در کودکان بسیار بیشتر از بزرگسالان دیده می‌شود. بنابراین والدین باید توجه داشته باشند که این اختلال را با علاقه افراطی کودک به وسایل شخصی و یا خسیس بودن او اشتباه نگیرند.
- وسواس در کودکان می‌تواند زمینه‌ای قوی برای بروز اختلالات تیک و یا کمبود توجه/بیش فعالی (ADHA) در سنین بالاتر باشد.
حال ممکن است این پرسش برای والدین ایجاد شود که آیا با بروز هر فکر یا عمل وسواسی و تکرار شوند ما باید نگران درمان اختلال وسواس کودکان خود باشیم؟
خیر بدون شک اینطور نیست. وجود افکار وسواسی و رفتارهای اجباری در کودکان به طور کلی نادر و غیرعادی نیست. کودکان در حال کشف و مشاهده جهان پیرامون خود هستند که گاهی می‌تواند آن‌ها را به آلیس در سرزمین عجایب تبدیل کند.
برخی از این اجبارها می‌توانند بخشی از فرآیند رشد روانی کودک باشند که در گذر زمان جایگزین برنامه‌ها و اعمال درست‌تری خواهند شد. برای مثال این کاملا طبیعی است که کودک شما در مرحله‌ای باشد که بخواهد مراسم قبل از خوابش هر شب دقیقا تکرار شود. در این مورد نیز مانند اکثر اختلالات روان‌رنجوری حوزه کودک و بزرگسال، معیار تشخیص بیماری ناکارآمدی در زندگی روزمره است.
بنابراین زمانی باید به فکر درمان وسواس در کودکان خود باشید که وسواس‌ها و اجبارها زندگی کودک و سایر اعضای خانواده را مختل کرده باشند.
اگرچه افکار و اعمال وسواسی وابسته به زمینه روانی کودک، محیط و فرهنگ می‌تواند دامنه بسیار گسترده‌ای داشته باشد ولی اگر بخواهیم خط کشی برای اندازه‌گیری به والدین بدهیم می‌توانیم موارد زیر را به عنوان معیاری برای تشخیص وسواس در سنین کودکی در نظر داشته باشیم.
وسواس‌های رایج در کودکان
وسواس‌های رایج در کودکان مبتلا به OCD عبارت‌اند از:
- افکار یا تصاویر مزاحم و ناخواسته از چیزهای خشن یا آزاردهنده مانند آسیب رساندن به دیگران
- نگرانی شدید در مورد احتمال وقوع اتفاقات بد، انجام کار اشتباه یا دروغ گفتن
- اصرار فکری شدید برای آنکه “همه چیز باید درست باشد”
- وسواس در نظم، تقارن و دقت انجام اعمال
- نگرانی در مورد مریض شدن خود یا والدین
- ترس افراطی از مرگ والدین یا خواهر و برادر
همان‌طور که پیشتر گفتیم اجبارها اغلب، نه همیشه، به دنبال وسواس‌های فکری ایجاد می‌شوند.
برای مثال اگر کودک شما از میکروب می‌ترسد ممکن است دچار اجبار مداوم شستشوی دست شود. به همین دلیل است که درمانگران برای درمان موثر وسواس کودکان معمولا به دنبال یافتن ریشه فکری اعمال اجباری هستند. برخی از این اجبارهای رایج در کودکان عبارتند از:
- شمردن چیزهای تکراری برای بارها و بارها
- تکرار آداب و رسوم مفصل و دقیق به طور مداوم و اجباری (مانند آداب خاص برای حمام رفتن یا غذا خوردن و …)
- تکرار بیش از حد صداها، کلمات یا اعداد برای خود
- مرتب کردن و چیدن اشیاء به روش خاص و تاکید بر تقارن
- بررسی مکرر (مانند بررسی مجدد قفل بودن در، خاموش بودن اجاق گاز یا انجام درست تکالیف)
- کسب اطمینان از دوستان و خانواده برای درست بودن یک عمل به طور مکرر
درمان وسواس کودکان اگر در زمان مناسب و به شیوه درست انجام نشود می‌تواند زمینه ساز اختلالات روحی و روانی دیگری باشد که تمام زندگی کودک را تحت تاثیر مخرب خود قرار می‌دهد. بیماری‌های سفت و سختی مانند:
- اختلالات اضطرابی
- اختلال کمبود توجه/بیش فعالی
- اختلالات طیف اوتیسم
- اختلالات تیک/سندروم توره
تاکید بر این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که برخی از والدین ممکن است بر این باور باشند که این افکار وسواسی و اعمال اجباری کودکان با هر شدتی طبیعی بوده و پس از یک بازه زمانی بدون نیاز به درمان از بین می‌روند.
اگرچه ممکن است این وسواس کودکی پس از گذشت زمان و با افزایش سن کودک تضعیف شده و تبدیل به وسواس بزرگسالی نشود اما بدون شک زمینه‌ای قوی برای بروز اختلالات مزمن دیگر مانند مواردی که در بالا ذکر شد، ایجاد خواهد نمود. درمان وسواس در کودکان باید جدی گرفته شود.
درمان وسواس در کودکان را چگونه آغاز کنیم؟
علت تاکید زیاد روانشناسان حوزه کودک و نوجوان بر آشنایی والدین با علائم و نشانه‌های وسواس کودکان این است که به دلیل عدم بینش کافی کودکان، حساسیت اولیه و مراجعه به «روانشناس کودک» ابتدا باید توسط پدر و مادر انجام شود.
نکته بسیار مهم این است که والدین به دنبال درمان کودکان خود از طریق اقوام، دوستان، معلم و … نباشند یا خود شخصا با به کارگیری رفتارهای تنبیه‌ای و غیراصولی برای درمان وسواس کودکان اقدام نکنند چرا که هر گونه روش غیرتخصصی می‌تواند بیماری کودک را شدت بخشیده یا موجب همبودی آن با یک اختلال روانی دیگر شود.
درمان وسواس کودکان حتما باید در زودترین زمان ممکن و توسط روان درمانگران مخصوص این حوزه انجام شود. اگر والدین بتوانند در ابتدای شروع علائم و پیش از شدت یافتن بیماری، علائم را درک نموده و برای درمان مراجعه کنند معمولا درمان وسواس برای کودکان با انجام تکنیک‌های شناختی رفتاری فردی یا گروهی (CBT) انجام خواهد شد.
برای مشاوره و رواندرمانی کودک خود، همراه شما هستیم.
با ما تماس بگیرید: 021 - 88652505 - 021 - 88652502
در صورتی که بیماری شدت بیشتری یافته باشد درمان به شکل ترکیبی از دارودرمانی و درمان شناختی رفتاری انجام می‌شود. منظور از دارو درمانی استفاده از داروهایی است که سطح سروتونین را افزایش می‌دهند مانند مهارکننده‌های انتخابی باز جذب سروتونین (SSRIs).
یکی از محبوب‌ترین و موثرترین روش‌های درمان وسواس در کودکان، درمان از طرق مواجهه و پیشگیری از پاسخ (ERP) است که نوعی درمان شناختی رفتاری محسوب می‌شود. این تکنیک شامل قرار دادن کودکان در معرض اضطراب افکار وسواسی و سپس استفاده از تشریفات برای کاهش این اضطراب می‌باشد. این چرخه پیشگیری از مواجهه و پاسخ تا جایی تکرار می‌شود که دیگر آن فکر وسواس یا عمل اجباری موجب آزار کودک نشود.
توجه داشته باشید که این تکنیک حتما باید توسط درمانگر دوره دیده و با برنامه‌ریزی دقیق انجام شود. اجرایی نمودن آن توسط والدین یا فرد غیرمتخصص می‌تواند موجب آسیب بیشتر به سلامت کودک شود.
از جمله ویژگی‌های مشترک وسواس در بزرگسالان و کودکان این است که اصرار زیادی برای همراه کردن دیگران با خود در انجام اجبارها دارند و با توجه به ارتباط عمیق عاطفی‌ای که وجود دارد معمولا اطرافیان برای کاهش اضطراب فرد مبتلا به OCD با او همراهی می‌کنند که در بسیاری از موارد این می‌تواند مصداق درستی برای “محبت نابه‌جا و مخرب” باشد.
به یاد داشته باشید که برای درمان وسواس کودکان عزیزتان اجبارها باید متوقف شده و فکر پشت آن‌ها اصلاح شود در غیر این صورت بیماری تداوم یافته و به شکلی جدی‌تر تمام ابعاد زندگی فرزندتان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. ارائه آموزش‌های رفتاری لازم به والدین و اعضای خانواده کودک مبتلا به OCD از جمله دیگر خدماتی است که توسط درمانگر این حوزه صورت گرفته و نقش بسیار موثری در کاهش مشکلات خانواده دارد.
با وسواس کودک خود چگونه کنار بیاییم؟
رابطه عاطفی میان والدین با فرزندان به اندازه‌ای عمیق و قدرتمند است که بروز هرگونه ناراحتی در جسم و روان کودک می‌تواند تاثیر متقابلی بر کیفیت زندگی والدین نیز داشته باشد.
اولین قدم ضروری برای تسلط یافتن بر این شرایط و شروع درمان وسواس در کودکتان این است که تا جای ممکن در مورد OCD اطلاعات درست و دقیق کسب کنید. بهترین روش برای این کار دریافت یک جلسه مشاوره با روان‌درمانگری است که در این حوزه تخصص دارد. مهم‌ترین فایده این کسب آگاهی کاهش استرس و نگرانی در والدین است.
از جمله نکات دیگری که می‌تواند به شما برای ارتباط موثر با کودک دچار وسواس فکری و عملی کمک کند:
- با درمانگر کودکتان وارد مشارکت قوی شوید.
- اطلاعات مفید را از جدیدترین منابع معتبر دریافت کنید.
- همسر یا خانواده خود را در این فرآیند درمانی و کسب اطلاعات شریک کنید.
- در صورت وجود اضطراب و سردرگمی شدید خود از یک درمانگر فردی بزرگسال یا خانواده‌درمانگر کمک بگیرید.
برای رزرو وقت روانشناسی بالینی با ما تماس بگیرید:
در برخی از موارد دیده می‌شود که تنها یکی از والدین کودک مبتلا به وسواس واکنش بیرونی داشته و اینطور به نظر می‌رسد که فقط یکی از والدین (فقط پدر یا فقط مادر) نگران شرایط کودک خود و به دنبال درمان او است. در موارد این چنینی ممکن است این عدم همکاری و مشارکت دو طرفه موجب نارضایتی زوجین شده و حتی مشکل به مرحله جدایی برسد.
اگر در چنین وضعیتی هستید خوب است بدانید که در بسیاری از موارد سکوت و عدم واکنش یکی از والدین به دلیل بی‌خیالی یا عدم علاقه او به فرزند و همسرش نیست بلکه این اضطراب عمیق درونی و حتی افسردگی ناشی از شرایط نامساعد است که قفل سکوت را به لب‌ها و گره انفعال را به دست‌های او زده است.
در این حالت لازم است که بدون پرخاشگری با شریک عاطفی و همسر خود وارد گفتگو شده و از یک مشاور زوجین برای حل مشکل خود کمک بگیرید. درمان وسواس در کودکان به حال خوب و مشارکت والدین نیاز دارد.
کلینیک روانشناسی چمان
فرزندپروری سالم و ارتقاء سلامت روان کودکان یکی از اهداف اصلی کلینیک چمان است که در جهت تحقق این هدف تیمی مجرب و حرفه‌ای از متخصصین حوزه روانشناسی کودک و نوجوان را گرد هم آورده تا با به کارگیری جدیدترین رویکردهای درمانی در سطح بین‌المللی به حل مشکلات فرزندان شما بپردازد.
ما از ساعت 8 تا 21 در کلینیک هستیم. برای رزرو وقت مشاوره و روانشناسی تماس بگیرید:
